Sürdürülebilir Ambalaj Tasarımı

Dünya üzerinde varlığını sürdüren iki farklı sistemden bahsedilmektedir. Bunlardan ilki, canlı yaşamının sürmesini sağlayan toprak, hava, sudan meydana gelen ve birleşimi sonuncunda ekosistemin oluştuğu doğal sistemdir. Bu sistem kendi kendini yenileme özelliğine sahiptir. Bir diğer sistem ise insanın kendi çabalarıyla yarattığı sistemdir. Bu sistem içerisinde teknoloji, kültür, eğitim, politika sayılabilir. İnsan kendi oluşturduğu sistemlerin devamını sağlayabilmek için doğal sistemden faydalanmıştır ve faydalanmaya da devam etmektedir.

Endüstri Devrimi sonrası dünyada yaşanan çevresel, sosyal ve ekonomik problemler insanları çözüm önerileri aramaya götürmektedir. Bu noktada karşımıza çıkan ve son kırk yılda bütün dünya tarafından konuşulmakta olan bir kavram mevcuttur: ‘Sürdürülebilirlik’.

Doğal veya yapay, her türlü sistemin varlığını devam ettirmesi için kendisini yenilemesi sürdürülebilirlik olarak adlandırılmaktadır. Sürdürülebilirliği D. Martin (2012, s. 2), “Bir sistemin hayatını devam ettirebilmesi için sürekli olarak kendi kendini yenilemesi yeteneğidir.” şeklinde tanımlamaktadır. Bu tanıma ek olarak sürdürülebilirlik, doğal sistem ve insan eliyle üretilen tüm sistemlerin; kesintiye uğramadan, aşırı kullanım ile zarar verilmeden ve israf edilmeden varlığını devam ettirmesidir (Sezgin ve Abdullah 2008, s.429).

Ambalaj bir ürünü bir arada tutan, koruyan, depolanmasını ve taşınmasını kolaylaştıran, ürün hakkında bilgi veren destekleyici üründür. Ambalaj kavramı her ne kadar Endüstri Devrimi sonrasında hayatımıza girmiş gibi görünse de varlığı çok daha eskidir, bilinen ilk örnekleri ise ağaç kabukları, yapraklar, su kabakları ve hayvan derileridir.

Ambalajın ürün için önemine bakacak olursak; ambalaj, nesnenin ve üretim sürecinin en gerekli yapı taşlarındandır. Ambalaj ürünü korurken onun ne olduğunu en doğru şekilde insanlara aktarmalıdır. Bununla birlikte “ambalaj kavramı tarımsal, endüstriyel ve tüketici ürünlerini korumak, saklamak, kimliklendirmek üzere satışına ve dağıtımına kolaylık sağlayan endüstriyel ve pazarlama tekniklerinin tümünü kapsamaktadır” (Arnheim, 1969; Yalçın, 2011).

Toplumların sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik değişimleriyle birlikte ambalajlar da gelişim göstermiş, ana ürünün vazgeçilmez parçası haline gelmiştir. Çoğu ambalaj görevini tamamlar tamamlamaz atık haline gelmektedir ve bu ambalaj atıkları ekosistemin sürdürülebilirliği için büyük tehdit oluşturmaktadır. Bu sebeple sürdürülebilir tasarım sadece ana ürün için değil ambalaj tasarımı için de oldukça önemlidir. Sürdürülebilir gelişim için önemli bir rol oynayan ambalajın, yaşam döngüsü içerisinde çevrenin yükünü çoğaltmaması gerekmektedir.

Ambalaj tasarımı, ambalajlama malzemesini seçme, hangi grafik tekniklerini kullanacağına karar verme ve fotoğraf ile illüstrasyonun doğruluğunu karşılaştırma konusundaki kritik konuyla ilgili pratik bilgileri de kapsamakla birlikte bu tasarım pratikleri ile yardımcı tasarım elemanlarını birbirine bağlayan, yaratma yeteneğine sahip bir uğraştır (Klimchuk ve Krasovec, 2006).

Sürdürülebilir ambalaj tanımı ve özellikleri kaynaklara göre değişiklik gösterse de temel yapı taşları büyük ölçüde aynıdır.

Sustainable Packaging Coalition SPC (2006)’ya göre, sürdürülebilir ambalaj şu kriterlere sahip olmalıdır:

• Ambalajın üretim, taşıma ve kullanım süreçleri boyunca etkileşime geçtiği kişi veya kişilerin sağlığına zarar vermemesi gerekmektedir.
• Ambalaj tüketicilerin ve üreticilerin karlılık hedeflerini karşılamalı ve çift yönlü kazanç sağlamalıdır.
• Üretim, dağıtım ve tüketim aşamalarında minimum enerji sarfiyatına sahip olmalıdır. Üretim aşamasında çevre dostu enerji kullanılmalıdır ve kaynak kullanımında sürdürülebilirlik esas alınmalıdır.
• Maksimum miktarda geri dönüştürülmüş malzeme ile üretilmelidir ve ambalaj tasarımı ürün ile uyumlu olmalıdır.
• Ambalaj miktarı ve ağırlığı minimum düzeyde olmalıdır ve tasarım özellikleri tüketici beklentilerini karşılamalıdır.
• Ürünün kullanım süresi boyunca ürünü etkin şekilde korumalıdır. Ürünün niteliklerini muhafaza etmelidir. İçerisinde barındırdığı ürünü bitiminden sonra ambalajın yeniden kullanımına imkan sağlamalıdır.

Ambalaj tasarımında malzeme seçimi en önemli adımlardan biridir. Malzeme seçimi yapılırken en dikkat edilmesi gereken konu ise atık yönetiminin iyi planlanmasıdır. Sürdürülebilir ambalaj denince akla ilk gelen kuşkusuz geri dönüştürülebilir olmasıdır. Ancak iyi bir atık yönetimi için geri dönüşüm tek başına bir çözüm değildir. Pek çok geri dönüştürülebilir ambalaj hem tasarım hem tüketici hatasıyla geri dönüştürülemez hale gelmektedir. Atık yönetimi piramidi bize bu konuda rehberlik edebilir. Piramidin en üstünde önleme daha sonra azaltma, tekrar kullanım, geri dönüşüm, enerji kazanımı ve bertaraf etme gelmektedir. Bu sıralama bizi en öncelikli seçenekten en son seçeneğe götürür. Bu seçenekleri bir arada kullanmak da mümkündür elbette. Ambalaj tasarımı yapılırken hem hacimden hem malzemeden tasarrufa gidilerek çıkacak olan atık miktarı azaltılabilir, tasarlanan ambalaj tekrar kullanılabilir ve en sonunda da geri dönüşüme gidebilir.

Sürdürülebilir ambalaj tasarımında bir diğer önemli nokta ise hem üretim hem dağıtım süreçlerinde harcanan enerjiyi minimuma indirmek ve karbon ayak izini azaltmaktır. Bu hususta yenilenebilir eneri kaynakları kullanmanın yanı sıra ambalajların boyutları, miktarı, ambalajda ürün dizilimi de oldukça önemlidir. Garçon Wines markasının ambalajları buna örnek olarak gösterilebilir. Garçon Wines, ürün sevkiyatında harcanan enerjiyi ve buna bağlı karbon ayak izini minimuma indirmek için alışılmışın dışında düz şarap şişeleri tasarladı ve ürün dizilimini bu şişelerin boyutlarını hesaba katarak değiştirdi. Bu ambalaj tasarımı minimum alanla maksimum ürün sevkiyatı sağladı ve hem ambalaj miktarını azaltmış hem de taşımada harcanan enerjiyi minimuma indirmiş oldu.

Mode Tea ambalaj örneği: tamamen geri dönüştürülebilen veya yeniden kullanılabilen bir ambalaj planı tasarlandı. Önerilen malzemelerin tümü sürdürülebilir kaynaklardan gelecektir ve çevreye zarar vermeyecektir.

Teatul ambalaj örneği: Daha az enerji ve kimyasal gerektiren doğal, çevre dostu renkler ve dokular kullanıldı. Doğaya azami özen gösterilerek tasarlandı.

Sürdürülebilir ambalajın gelişim sürecinde bazı engeller bulunmaktadır. Piyasaya sürülen ambalaj miktarı büyük oranda artarken geri kazanılan ambalaj miktarı, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, aynı artışı göstermemektedir.

Bu engellerin başında sürdürülebilir ambalaj teknolojilerine yapılacak olan yatırımların maliyeti ve işletmenin rekabet avantajını kaybetme kaygısı gelmektedir. Bir diğer engel ise bilinçsiz tüketici kitlesidir. Amaçlanan hedeflerin başarıya ulaşması için, devlet teşviği sağlanması, sürdürülebilir ambalajın öneminin ve gerekliğinin önce işletmelerce kabul görmesi ve ardından da geniş kitlelere anlatılması gerekmektedir.