Yeryüzünde Cenneti Yaratma Arzusu: Shakers

Tasarım tarihinde önemli bir yere sahip olan ve “XIX. Yüzyıl hippileri” olarak adlandırılan Shaker’ların kökeni, Fransız Protestan mezheplerinden “Camisard”ların titreyip bağırarak, dans edip şarkı söyleyerek ayinler düzenleme geleneğini alan İngiliz kökenli Quaker’larına dayanır. Quaker’ların radikal kolu Shaking Quaker, bir süre sonra Shaker’lar adıyla anılmaya başlamıştır.

Oldukça tutucu olan bu mezhebin üyeleri, “İsa’nın İkinci Gelişi”ni müjdelemiş, Kutsal Ruhun üzerlerine indiğini hissettikleri an sarsılma nöbetleri geçirip kehanette bulunmaya başlamışlardır.

Shaker’lara daha sonra katılan, grubun kurucusu ve öncüsü olarak görülen Ann Lee; Amerika’da cemaat yerleşimleri oluşturmuş, bekaret kuralına bağlı binyılcı tarikatının öğretileri ve ilkelerini tüm dünyaya duyurmuştur.

Lee, tüm değerleri kokuşan eski dünyayı; şiddet, savaş, açgözlülük, yoksulluk, şehvet ve taşkınlık gibi tüm olumsuzluklardan arındırarak, insanlardan çok meleklere yakışan bir düzen yaratma çabası göstermiştir. Aslında onun yeryüzünde kurmaya çalıştığı düzen, Âdem ile Havva’nın cennetten kovulmadan önce Tanrı ile birlikte sürdürdükleri saf ve temiz yaşamdır.

“Mother Ann” olarak anılan Lee, Hıristiyanlık dinindeki binyıl öğretisinin öncüsü olmuş, Hz. İsa nasıl Tanrı’nın ikili doğasının erkek yarısının cisimleşmiş haliyse, kendisinin de Tanrı’nın dişil yarısının bedenleşmiş hali olduğunu iddia etmiştir. Hz. İsa’yı kendisine model almış, aynı onun gibi alçakgönüllü ve yardımsever tabiatıyla Shaker mezhebine yeni üyeler katmış, katılan her ruhla “Hz. İsa’nın İkinci Gelişi”nin gerçekleştiğine inanmıştır.

Shaker’lar ahlaki değerler bakımından mükemmeli öngörmüş, “Eller çalışmak, kalp Tanrı için” felsefesini benimseyip cenneti yeryüzünde oluşturmayı hedeflemişlerdir.

Bunun için belirledikleri koşullar vardır. Başlıca ilkeleri ise saflık, temizlik ve günahsızlıktır.

Bu biçimde yaşamın bedel ödemenin en iyi yolu olduğuna inanmışlardır. Tanrı haricinde hiçbir kişi veya nesneyle bağ kurmamışlardır. Bu nedenle tüm mal varlıkları ortaktır.

Shaker’lar için eşitlik bir yaşam felsefesi olmuştur. Kadın-erkek eşitliği ile sosyal, ekonomik ve tinsel bakımdan eşitlik de özellikle üstünde durdukları konulardır.

Aynı zamanda savaş karşıtı bir görüşleri vardır. Politikadan uzak durmuş, seçimlerde oy vermemişlerdir. Politikanın ayrımcılık yarattığını düşünmüş ancak; köleliğin kaldırılması, çocuk hakları, kadınların oy hakkı, zorunlu eğitim gibi konularla ilgilenmişlerdir.

Shaker’lar her zaman karşılaştıkları sorunlara barışçı ve insani çözümler getirme eğiliminde olmuşlardır.

Bu barışçı tutumların yanı sıra, kendilerini diğerlerinden ayırmış ve kendilerinin dışında kalanları “Dünyalı” olarak adlandırmış, onlardan olabildiğince uzak durmaya özen göstermişlerdir.

O dönemin geleneksel Hıristiyan toplumu onların ibadet biçimlerini garipsemiş ve bu şekilde ibadet etmenin dinle alakası olmadığını düşünmüşlerdir.

Shaker’lar yaklaşık yüz kişiden oluşan kalabalık gruplar halinde çiftliklerde yaşamış, haftada bir kez ayinlere katılıp, az yiyerek ve çok çalışarak yaşamlarını sürdürmüşleridir. Kadınlarla erkekler ayrı odalarda yatmış, ayrı masalarda yemek yiyip ve birörnek giyinmişlerdir. Soylarını ise evlat edinerek sürdürmüşlerdir.

XIX. Yüzyılın ortalarında arazilerinin genişliği genelde beş altı dönümü bulmuştur. Bu arazilerde evler haricinde toplulukların ortak kullandıkları kendi taş ocakları, çömlekçi çamuru çıkarılan kuyuları, kum yatakları, ormanları ve yine kendileri için inşa ettikleri okullar, hastaneler, kiliseler, resmi binalar, atölyeler, çiftlik ambarları da vardır.

Shaker’lar kullandıkları taştan tuğlaya kadar birçok malzemeyi kendileri hazırlamış ama cam, kereste ve odunu “dış dünya”dan almışlardır.

Yiyecek, giysi ve barınak temin edebilmek için çalışmaktan öte bireylerin tinsel ve duyusal bakımdan kendilerini komün yaşama alıştırmaları gerekmiş, bir Shaker ailesi birlikteliği ifade eden paylaşma, yardımlaşma ve sabır gibi tüm insani meziyetleri edinmek ve insan doğasının iyi olduğuna inanmak zorunda kalmıştır.

Kendilerine yakıştırılan aykırı görüşlerden ve pasifizm suçlamalarından dolayı sık sık kıyıma uğrayan Shaker grupları; örnek çiftlikleri, zengin ve düzenli yerleşmeleriyle övgü toplamışlardır.

Bu yerleşmelerde yaşayanlar birçok teknik icat gerçekleştirmiş, ilk kez ambalajlayarak tohum pazarlamışlardır. Hatta bir dönem boyunca tıbbi bitki üreten en büyük grup Shaker’lar olmuştur.

Shaker’ların toplantı evlerinin, samanlıklarının ve el sanatı ürünlerinin güzelliği ve işlevselliği Amerikan tasarım anlayışı üzerinde etkili olmuştur.

Shaker’ların tasarım anlayışları dinsel inançlardan kaynaklanmakla birlikte, düzen ve sadelik üzerine kurulu yaşam felsefelerini de yansıtmıştır.

Cenneti dünyada yaratma adına yaptıkları tüm işlerde, kendi iç dünyalarında da olduğu gibi saflık, yalınlık ve mükemmelliği aramışlardır. Mekân düzenlemeleri ve kullandıkları eşyalar işleve dayalı, abartısız, düzenli ve yalındır. Bu açılardan benimsedikleri ilkeler yüzyıl kadar sonra yaygınlık kazanacak olan işlevselcilik kavramıyla büyük benzerlikler taşır.

Kendilerini komün yaşamına ve çalışmaya adamış oldukları için bir işi yapmanın ibadet yerine geçeceğine ve her nesnesin görünümünün işlevine uygun olması gerektiğine inanmışlardır. Bu nedenle ister bir çiftlik ambarı ister bir sepet isterse bir bina yapsınlar geçerli tek bir kural gözetmişlerdir: Hem yararlı hem de gerekli olması. Aletin, iskemlenin, yapının, hatta insanın bile değerini, yararlılık kavramı belirlemiştir. Bu nedenle kişisel zevk ve dünyevi değerlerden arınarak gerçekleştirilen komün evlerde kullanılan mobilyalar ve eşyaların tümü kullanımın ön plana çıktığı tasarımlardır.

Shaker’ların tüm estetik kavramı işleve dayandığından işlevsel olmayan biçim kesinlikle estetik sayılmamıştır. Biçim, işlevden türemiştir. Yerleşmenin seçimi, yerleşmelerdeki yapıların konumu, yapıdaki odalar, odadaki pencereler, bölmeler ve diğer özelliklerin yeri yararlarına göre belirlenmiştir.

Shaker mobilyacıları her eşyayı işlevine göre biçimlendirmiş, kakma ya da kabartma gibi her türlü bezemeyi gereksiz bulmuş, süslemeyi dünyaya bağlılığı ifade ettiği için reddetmişlerdir. Shaker’ların dünyasında bir nesne ya da insan, ancak işlev gördüğü ölçüde değer kazanmıştır.

Aynı zamanda mekânda da işlevselliğe önem vermişlerdir. Örneğin odayı temizlerken veya ayinler için daha fazla alana ihtiyaç duyulduğunda sandalyeleri asmak için bütün duvarı çepeçevre saran ahşap askılıklar yapmışlardır.

Temizlik ve düzene, en az yalınlık ve işlevsellik kadar önem vermişlerdir. Yeryüzünde cenneti yaratmayı hedeflediklerinden “cennette pislik yoktur” görüşüyle yaşadıkları çevrenin tamamen pislikten arınmasına özen göstermiş, toz topluyor gerekçesiyle, genel hacimlerde halı ve benzeri nesnelere yer vermemişlerdir.

Mekânda düzenin sağlanabilmesi, gece gündüz aranılan her şeyin bulunabilmesi, her şeyin yerli yerinde olması gerekçesiyle, mobilyaları irili ufaklı, bol çekmeceli, bazalı ve toz biriktirmeyecek şekilde üretmişlerdir.

Arkalıkları aşağıdan yukarıya doğru kalınlaşır, aralıkların genişliği de artar. Sandalyelerin geriye doğru yatık biçimi, kayıtlar için gerekli deliklerin açılmasını güçleştirirken, oturmayı rahatlatmaktadır.

Diğer bir özellik de sandalyeyi iyice arkaya yatırarak oturulduğunda devrilmesini önleyen yarım kürelerdir. Bu küreler arka ayağın içindeki yuvada hareket edebilmektedir. Oturma yerinin döşemesi ya hasır örgülüdür ya da renkli kolanlarla örülmüştür.

Bu sandalye, bir gün bir meleğin oturulacağı düşünülerek üretilmiştir.