Plastiğin Doğuşu: Bakalit

Zeynep Yarar

Paylaş:

Bakalit Radyo

Bakalit Takılar

Tarih, geliştirdiğimiz ve kullandığımız malzemelerle şekillenir.

Binlerce yıl araçlarını taştan yapan insanlar, bakır alaşımlarını öğrenerek Tunç Çağı'nı başlattı. Yüzyıllar sonra, süreci Demir Çağı devam ettirdi. 1907'de ise dünyanın ilk sentetik plastiği olan Bakalit, Polimer Çağı'nın başlangıcı oldu.

Güneydoğu Asyalı çiftçiler ahşap malzemelerini küçük bir böceğin salgıları sayesinde koruyorlardı. Lak böceklerinin ağaç üzerinde dışkılarıyla yaptıkları doğal reçine 'gomalak'tır.

20. yy başında çok fazla kullanılan gomalak, “tachardia lacca” adlı küçük bir böcekten elde ediliyordu. Koku engelleme gibi amaçlar için kullanılmasının yanında; sarı verniğin, mobilya cilasının ve günlük yaşamla ilgili daha birçok gereksinimin ana maddesiydi.

Yine 20. yy başlarında elektrik çağı başlayınca tüm kabloları kaplayacak yalıtkan madde krizi baş gösterdi. Böceklerin ürettiği gomalak yetersizdi. Buna istinaden söylenebilir ki; kimyagerleri plastik yapmak için teşvik eden asıl etken elektriğin icadıydı.

Kimyager Leo Baekeland

Ortaya çıkan gomalak kıtlığından yararlanmayı ümit eden Leo Baekeland, 1906'da çözünür reçinelerle deneyler yapmaya başladı. "Novolak" adı verilen çözünebilir bir fenol-formaldehit gomalak üretti, ancak bu bir ticari pazar başarısına ulaşamadı.

Ancak Leo Baekeland, laboratuarında kimyasal reaksiyonlarını araştırırken zaten oldukça zengin bir adamdı. Peki nasıl?

Bakalit Aksesuarlar

Lak Böceği ve Gomalak Salgısı

Değirmenin Suyu: Velox Fotoğraf Kağıdı

Leo Baekeland'ın gençlik merakı, onu fotoğrafçılığa yöneltti. Yıllarca düşünmekte olduğu yeni bir fotoğraf kağıdı üzerinde çalıştı. O zamanlar filmler güneşte basılıyordu. Bu da filmin, hava durumuna bağlı olması demekti. Sarı ışınlara karşı çok duyarlı olan bir gümüş klorid elde etti. Böylelikle fotoğraflar, hava nasıl olursa olsun yapay ışıkta banyo edilebilecekti.

Baekeland, bu yeni fotoğraf kağıdına “Velox” adını verdi ve patentini aldıktan sonra üretimine geçti.

1899’da “Eastman–Kodak”tan bir öneri aldı. İşgörüşmesine giderken yılda 25 bin dolardan aşağı kesinlikle çalışmayacağını düşünüyordu. Eastman’ın önerisi ise 1 milyon dolardı. Birden Baekeland, otuz altı yaşında oldukça zengin bir kişi olmuştu. Ve artık kendini, asıl yapmak istediği işlere adayabilecekti. Kendisini dünya çapında ünlü yapacak bir alanda -yani reçineler üzerinde- çalışmaya başladı. [1]

“Birçok buluşlar üzerinde çalıştım ama bunları uygulama alanına geçirmek, başlı başına bir serveti gerektiriyordu” - Leo Baekeland

Bakalit

Baekeland 'novolak' denemesinden sonra, ahşabı kaplamak yerine sentetik bir reçine ile emprenye ederek güçlendirmeyi denemeye başladı. Baekeland, buhar basınçlı bir alet kullanarak fenol ve formaldehiti doğru basınç ve sıcaklıkta karıştırarak -kendi ismini verdiği- sert kalıplanabilir bir malzeme üretti. Bakalit..

Baekeland'ın 'Bakalit'i modern plastik endüstrisi için kalıp oluşturdu.

Isıdan etkilenmeyen ve esnek olan bakalit, ona “Plastik Endüstrisinin Babası” sıfatını kazandırdı. Leo H. Baekeland, Time Dergisi'nin ”20. yüzyılın en önemli 100 kişisi” listesinde 6. Sırada yer almaktadır.

Leo Hendrik Baekeland

Leo Baekeland 'ın Bakalit keşfini ticarileştirmek için kullandığı buhar basınçlı kap-Bakelizer. (Ulusal Amerikan Tarihi Müzesi'nde)

Bakalitin patenti 7 Aralık 1909'da alındı. Elektrik yalıtkanları, radyo-telefon gövdeleri, mutfak gereçleri, mücevherler, boru sapları, çocuk oyuncakları ve daha birçok farklı alanda görüldü ve teknolojik altyapıda sürekli bir varlıktı. Otomotivden ilaç endüstrisine, elektronik cihazlardan ambalaj üretimine kadar genişleyen yelpazesiyle bakalit, devrim niteliğindeydi.

Bakelite Corporation, logosu olarak sonsuzluğun matematiksel sembolünü, slogan olarak ise "Bin Bir Kullanımın Malzemesi"ni kullandı. 'Bin bir Kullanımlık Malzeme', gelişen yeni endüstriyel dünyanın harikulade ürünü haline geldi. Hem gözeneksiz hem de ısıya dayanıklı olan Bakalite mutfak ürünleri, mikropsuz ve sterilize edilebilir olarak tanıtıldı.

Malesef bakelitin kullanım alanında ateşli silahlar da sayılmaktadır. Bakalit ürünlerinin "retro" çekiciliği onları tahsil edilebilir hale getirdi. İkinci Dünya Savaşı'nda yılda 4,5 milyon kilodan fazla plastik silah sanayisinde kullanıldı. [2]

1944 yılında ölen Leo Baekeland; yaşamının sonuna değin, savaş çıkaranlar ondan ne denli yararlanırlarsa yararlansınlar, bilimin insanların yararına olduğuna inanıyordu.

“Eğer sorumluluk duygusu olmayan insanlar, en kötü duyguları gereksiz yere uyandırmaya devam ederlerse, bundan kimyacıları sorumlu tutmayın. Savaşsız bir dünyada yaşamanın koşulu, bilimsel çalışmaları önlemekten ibaret değildir.”- Leo Baekeland

Bakalit ve Tasarım

Bakalit, tüketim toplumu çağı ve endüstriyel seri üretim çağında, teknoloji ve elektrik sanayii için vazgeçilemez malzeme haline geldi.

Küpelerden televizyon setlerine kadar her şeyi kapsayan Bakalit nesnelerin tasarımı, büyük ölçüde kalıplama sürecinin teknik gereklilikleri tarafından yönetildi. Kalıptaki nesnenin çıkarılmasını zorlaştırmayacak tasarımlara yer verildi. Kalıbın derin kısmına doğru incelen bakalit nedeniyle genellikle ürünün ayrı parçalar halinde kalıplanması tercih edildi. Kalıplar, erimiş bakalitin kalıba tamamen ve eşit akması için dikkatlice tasarlanmalıydı. Keskin köşeler pratik olmadığından önlendi. Bu durum, 1930'larda popüler olan yumuşak, pürüzsüz, 'aerodinamik' stilin kapısını araladı.

Baekeland'ın icadı, ilk yıllarında küçümsemeyle karşılansa da, yirminci yüzyılın ilk yarısı boyunca süren eşsiz bir popülariteye sahip oldu. Üreticiler, malzemenin yalıtım özelliğini ele geçirirken tüketiciler ise göz kamaştırıcı renk yelpazesinden keyif aldılar. Bu yeni dünyada, artık ahşap tonları ve donuk kahverengiyle sınırlı olmadıklarının farkına vararak memnun oldular.

Modern toplumun tam mekanizasyonunun ilk aşamasının estetik belgeleri olarak Bakalit nesneler tasarım tarihinde tartışmasız bir yere sahiptir. Plastiğin gelişimi, değişen ekonomik hususlar ve ekolojik sorunlardan etkilenerek ilerlemektedir. Bugün bakalit, ne parçalanabilen ne de geri dönüştürülebilen, tamamen sentetik bir malzeme olarak yalnızca niş bir işlevi yerine getirmektedir.

Geçtiğimiz aylarda Viyana Tasarım Haftası'nda gerçekleştirilen 'Bakalit: Georg Kargl Koleksiyonu' ilk kez tarihi bir plastiğe ve onun tasarım-kültür tarihindeki rolüne değinerek sergilendi.

BAKELITE: The Georg Kargl Collection

Etkinlik, Viyanalı galeri sahibi Georg Kargl'ın (1955-2018) Bakalite koleksiyonundan seçilmiş ögelerin sunumudur. Basınçla kalıplanmış. Bakalit kompozitten yapılmış yaklaşık 300 nesne; malzemenin olası uygulamalarının incelemesini sunmaktadır. Bu ürünlerin katı estetiği; beklenen işlev ve malzemenin olanakları ile mevcut süreçler arasındaki içsel ilişkiye dayanmaktadır.

Georg Kargl'ın Bakalite koleksiyonu, yeni materyaller ve bunların zaman içindeki radikal değişimlerinin sosyal gelişime olan önemini vurguluyor.

BAKALİT: Georg Kargl Koleksiyonu
MAK Müzesi, Viyana, 2020
Sanatçı ve Sergi Tasarımı: Mladen Bizumic
Küratörler: Rainald Franz & Gerson Lessa
Teknik Koordinasyon: Itai Margula

Bakalitten yapılan ürün tasarımlarına, tarihi bir yolculuk tadındaki sergiden görseller..

MAK – Museum of Applied Arts

Makine Çağı'nın estetik nitelikleri ancak daha sonra takdir edildi. Büyük tasarımcılar, yeni streamline tasarımlarının seri üretim ürün konseptlerinde, o zamanlardan gelen ürün teknolojisini kullandılar.

Tıpkı o zamanki gibi, artık kendimizi yeni bir üretim çağının eşiğinde buluyoruz.. İsmine ne derseniz deyin..

   
      [1] Anonim. 'Leo Hendrik Baekeland' 2007. onlinefizik.com

      [2] midajobakalit.com
      
      [3] MAK – Museum of Applied Arts. 2020 mak.at - bakelite
      
      Historical Biographies - Leo Hendrik Baekeland. sciencehistory.org
      
      Bernice Harrison. 2019 ''Design Moment: Bakelite,1909''. irishtimes.com
      
      National Historic Chemical Landmark. ****1993. The National Museum of American History in Washington, D.C. ''Amerikan Kimya Derneği'nin Ulusal Tarihi Kimyasal Simgeler programı tarafından 1993 yılında üretilen "Bakelizer" hatıra kitapçığı''. acs.org 
      
      mini-ielts.com
      
      trashydiva.com
      
      Gökçe Şenoğlu ''Plastik endüstrisinin babası: Leo Hendrik Baekeland'' 2020. gucaktarim.com
      
      Van Nguyen.''Leo Baekeland Invented Bakelite, in 1909'' 2018. wcsa.world
      
      teknoloji-tasarim.com
      
      Da Vinci Learning 'Plastic History'
      
      Görsel Kaynak: ''MLADEN BIZUMIC''. mladenbizumic.net/bakelite-2020    
      
      Görsel Kaynak: ''BAKELITE: The Georg Kargl Collection'' 2020. artsy.net