Ergonomi Nedir?
Ergonomi kelimesi "iş bilimi" Yunanca ergon (iş) ve nomos'tan (yasalar) türetilmiştir.
Ergonomi ve insan faktörleri genellikle birbirinin yerine ya da bir birim olarak kullanılmaktadır. (Örneğin, insan faktörleri / ergonomi - HF / E veya E / HF) EUA (Avrupa Üniversiteler Birliği)'nın kabul ettiği bir ifade biçimidir.
En genel tanımıyla, insanlar ve bir sistemin diğer unsurları arasındaki etkileşimlerin anlaşılmasıyla ilgili bilimsel disiplindir. Çalışmanın yöntemli bir şekilde düzenlenmesi ve hem makinelerin hem de donanımın çalışan insan yatkınlıklarına göre hesaplanması amacıyla yapılan inceleme ve araştırmaları kapsar. Çalışma çevresi ve içerdiği tüm sistemleri, insanın psiko-fizyolojik ve sosyo-kültürel tüm kapasite ve limitleriyle uzlaştırarak üretimsel verimliliğe ulaşmayı amaçlayan uygulamalı bir bilimdir.
Tarihçesi
Ergonomi insanın var olduğu süreçten bu yana kendi yaşam koşullarını iyileştirmek, geliştirmek ve bir adım öteye taşımak amacıyla aslında hep hayatımızın bir parçası olmuştur. Ancak bilim olarak görülmeye ve üzerinde bilinçli şekilde düşünülüp araştırılmaya başlanması yüzyıllar almıştır.
- Ergonomi tarihinde genellikle öncellikle F. W. Taylor’dan söz edilir. Taylor 18. Yüzyılın ikinci yarısında iş düzeni anlayışını geliştirmiş, iş görenlerin daha verimli ve düzenli nasıl çalışabilecekleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Sosyal ve psikolojik bilgisinin eksikliğinden dolayı eleştirilmesine rağmen ergonomide “iş hevesi" konusunda araştırma yapan ve öneriler getiren ilk araştırmacı olarak anılır.
- Ergonomi tarihçesinde öncü bilim adamları olarak Gilberth ailesini de saymak mümkündür. Özellikle mühendis Gilberth ve psikolog eşi Lillian geliştirdikleri “iş ve zaman etüdü” ve “oksijen tüketimi” çalışmaları dikkat çekicidir.
- Psikoloji alanındaki öncülerinden Münsterberg 1913'te yayınladığı “Endüstriyel Etkinliklerde Psikoloji” adlı yapıtı ile bu bilime hizmeti yadsınamaz. 1921 yılında ise Cambridge Üniversitesinde ilk “Deneysel Psikoloji Laboratuvarı” ve 1. Dünya Savaşı'nın ardından İngiltere de bir “Yorgunluk Araştırmaları Kurulu” kurulmuştur.
- İkinci Dünya Savaşı gerçekten de ergonomi bilimi açısından gelişmenin en fazla olduğu yıllar olarak anılır. Yeni harp araçları yapımı için artan mekanizasyon sürecinde makinelerin özellikleri abartılarak insan-makine sistemleri ihmal edildiğinden ortaya çıkan başarısızlıklar, bu başarısızlıkların nedeni araştırıldığında ergonomi bilimine verilmesi gereken önemi daha iyi ortaya koymuştur.
🔎 "Araştırmalar 2. Dünya Savaşı sıralarında yoğunlaşmaya başladı. Teknolojinin gelişmesi doğal olarak havacılığa da yansıdı. Uçaklar bir savaş aracı olmaktan öte, aynı zamanda bir ulaşım aracı olarak da hem daha yüksekten uçuyor hem de uzun mesafelere ulaşabiliyordu. Ancak, insanın fizik yapısıyla uçakların teknolojik gelişmeleri arasındaki uyumsuzluk, endişe verici boyutlarda bir takım kazalara yol açıyordu. Bu kazaların en önemli nedeni kuşkusuz, yüksek rakımdaki oksijen azlığıydı. Nitekim bu konuda yapılan araştırmalar, yüksek irtifaya çıkan uçucuların yeterli oksijen alamadıklarını ortaya koydu. Yalnız çok hızlı giden değil, aynı zamanda süratli manevra yapan uçaklar üretilince pilotlar çok yüksek düzeyde yerçekimi kuvvetiyle karşılaştılar. Örneğin dalarak yapılan bombardımanda, pilot uçağını en son hızla yere çeviriyor, görevini yaptıktan sonra düzleşip yükseliyordu. Normal hızla yapılan sert bir dönüş merkezkaç kuvvetini son sınırına çıkarıyordu. Bu tür manevralar bazen pilotlarda çoğunlukla büyük facialara neden olan bilinç kaybına yol açıyordu. O halde hızlanmanın insan vücudu üzerindeki etkilerini incelemek temel uğraşı olmalıydı. Bu yüzden çok büyük çaplı döner aletler yapımına, bunun içine yerleştirilen deneklerde ne gibi değişmeler meydana geldiğini anlamaya karar verildi. Sonuçta hızlanmalara karşı koruyucu sistem ve düzenlemeler bulundu. "
- Savaşın ardından İngiltere’de “Oxford Medical Research Unit” ile “Cambridge Applied Psychlogy” kurulmuştur. ABD’de de “Dayton Aeromedical Laboratory Psychology Branch” kurularak çeşitli araştırmalar başlamıştır.
- ABD’ de John Hopkins, Tafts ve Princeton üniversitelerinin katkılarıyla araç gereç tasarımında yapılan çalışmalar önceleri “İnsan Mühendisliği” adı altında toplanmış daha sonraları “İnsan Faktörü Mühendisliği” deyimi kullanılmaya başlanmıştır. Son zamanlarda ise sadece “İnsan Faktörü” deyimi kullanılmaktadır.
- 1940’lara kadar yapılan çalışmaların dağınık oluşu çeşitli güçlükler yarattığından, 1949’da Oxford Üniversitesinde ve Murrel’in başkanlığında bir toplantı yapıldı. Anatomi, antropoloji, fizyoloji, psikoloji, mühendislik bilimleri, tasarım gibi çeşitli uzmanlık alanlarından gelen araştırmacılar ile yapılan toplantıda “ergonomi” terimi önerildi.
Ergonominin Türkiye'deki Gelişimi
Ergonomi Türkiye’mizde 1968'de ilk kez Prof. Dr. A.F. ÖZOK ile gündeme gelmiştir. Ergonomi dersleri ilk olarak İstanbul Teknik Üniversitesi’nde verilmeye başlandı. Ahmet Fahri ÖZOK, 21 Şubat 1968 tarihinde, Ankara Makine Mühendisleri Odasınca düzenlenen “İşbilim” adlı bilimsel konferansta yaptığı sunu ile, Türkiye ilk kez Ergonomi bilimi ile tanışmış oldu. Uygulamalı Ergonomi Konferansı’nın ilki Türkiye’de düzenlendi.
Ergonominin Amacı
Ergonominin başlıca amaçları şöyle sıralanabilir:
İnsanlar tarafından kullanılan araç/ gereç ve düzeneklerin kullanım etkinliğinin artırılması, günlük hayatta karşılaşılan insan kullanımına ve etkileşimine açık olan her şeyin insana uygun tasarımının sağlanmasıyla: İnsan performansının artmasını, güvenliğinin sağlanması, sağlığının korunması ve iyileştirilmesi, insanın mutluluğa ve doyuma ulaştırılması.
Ergonomi tanımında sık sık vurgulanan iki özellik vardır: İnsan kullanımı için tasarım üzerine çalışma ve yaşama koşullarının en elverişli duruma getirilmesi. Ancak bunlar tek başlarına ergonominin temel yaklaşımını tam olarak ortaya koymaz. Bu özelliklerinden birisine veya diğerine ağırlık verilmesi ergonomik yaklaşımın hatalı algılanmasına neden olabilir.
"Ergonomi üretken, güvenli, rahat ve etkili bir insan kullanımı sağlamak üzere; araç, gereç, makine, sistem, görev, iş ve çevre tasarımlarında insan davranış, yetenek, kısıtlılık ve diğer karakteristikleri ile ilgili bilgileri araştırır, bulur ve uygular". - Alphonse Chapanis
Ergonominin Diğer Bilimlerle İlişkisi
Ergonominin etkileştiği başlıca bilimler arasında anatomi (antropometri, biyomekanik), fizyoloji ve psikolojiyi sayabiliriz.
Anatominin iki ana dalı antropometri ve biyomekanik ergonominin gelişmesinde en önemli katkıyı sağlar. İş ortamının düzenlenmesinde, oturma araç gerecinin ve düzeneğinin tasarım ve üretiminde, çalışma postürü, araç ve gereç tasarımında antropolojinin insanlarla ilgili olarak sağladığı standart ölçüm sonuçlarından yararlanılır.
Antropometri, standart bazı noktaların esas alınmasıyla insan vücudunun ölçümlerini yapmaktadır. Vücut büyüklüğünün ölçümü ve istatistiksel değerlendirmesini yapar. Antropometrik veriler konfeksiyoncular, mobilya, araç gereç ve makine tasarımcılar için temel verileri oluşturmaktadır.
Biyomekanik ise anatomik yapıların, ortamın fiziksel öğeleri ve koşulları ile etkileşimini esas almaktadır. Burada söz konusu olan anatomik yapılardan özellikle kas ve iskelet sitemini meydana getiren kemikler sayılabilir. Kassal iş, fiziksel egzersiz ve kullanan kişi ile kullandığı araç gereç etkileşimi, biyomekaniğin konuları arasındadır.
Fizyoloji, yaşam bilimi olarak adlandırabileceğimiz, yaşamsal olayları ve bunların oluşumundaki biyolojik mekanizmalarını inceleyen bilimdir. İki ana dalı iş fizyolojisi ve çevre fizyolojisi özellikle önemlidir. İş-enerji ilişkisini, iş ve egzersiz sırasında enerji sağlanmasıyla ilgili mekanizmaları iş fizyolojisi inceler. Çevre fizyolojisi ise fiziksel öğelerin insan üzerindeki etkilerini konu edinir. Bu fiziksel öğeler arasında aydınlanma, gürültü ve ortam ısısını sayabiliriz.
Psikoloji, ergonominin dayandığı diğer bir ana bilim dalıdır. İş fizyolojisi işin sosyal yönü üzerinde durur. Meslek seçimi ve meslek eğitimi, meslek doyumu, bireysel farklılıklar, iş psikolojisinin ana ilgi alanları arasındadır. Bazı kaynaklar insan faktörleri mühendisliğini, mühendislik psikolojisinin karşılığı olarak kullanmaktadır. Bu dalın iş sırasında bilgi iletişim ve değerlendirmesi gereksinimini konu edinen temel bilim olarak tanımlanır. Performansı artıracak ve hatayı en aza indirecek biçimde kadran, kontrol ve uyarı sistemlerinin tasarımında da yoğunlaşır. Diğer bir psikoloji dalı ise deneysel psikolojidir. Deneysel psikoloji yaşamın kalitesini, insanın bedensel ruhsal ve sosyal bakımdan tam bir iyilik halinde olmasını sağlamaya yönelik bütün uygulamalar için önemli bir öğedir.
"Ergonomi (İşbilim) insan, ekipman, çalışma alanı ve çevresi arasındaki ilişkileri inceleyen ve bunlardan doğan sorunlar bütününe anatomi, fizyoloji ve psikoloji bilimlerinin temel bulgularını uygulamaya çalışan bir bilim dalıdır. Antropolojiye gelince, insan ve yapıtlarını inceleyen bir bilim dalı olarak karşımıza çıkan bu konu, hem dilbilimsel, (başka bir deyişle diller arasındaki ilişkileri inceleme açısından), hem de işte çalışırken duruşu, oturma ya da ayakta durma konumlarını en verimli, en etkili ve hepsinden de öte en rahat şekle sokmaya yarayan antropometrik çalışmalar ergonomiyle yakın bir ilişki içerisine girmiştir."- Prof. Dr. Fuat Çelebioğlu
Tasarımın Önemi
Bir tasarımdan söz ettiğimizde gerçekte ne anlıyoruz? Öncelikle tasarımın insan için olduğu ve insana uyumu gerçeği hiç bir zaman göz ardı edilmemelidir. Tasarım kavramının karşıtı karışıklıktır. Tasarım akıllıca ve kolay anlaşılır şekilde hazırlanmış olmalıdır.
"Bir tasarımdan söz ettiğimizde bu bir zekanın, olayları ayrı ayrı ve kavramsal modeller arasına yerleştirilmiş olduğunu ifade eder. Kar taneleri tasarımdır, kristaller tasarımdır, müzik tasarımdır ve gökkuşağı renklerinin ancak milyonda birinin elektromanyetik spektrumu bir tasarımdır." -Victor Papanek
Markut Ekibinin önerisiyle:
El ve Araç İlişkisine Ergonomik Yaklaşım, Mehmet Alay, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 1989, s.6, s.7, s.15, s.21
https://iea.cc/what-is-ergonomics/ Uluslarası Ergonomi Derneği
http://sanalosgb.blogspot.com/2017/08/ergonomi-konu-ozetleri.html
http://www.ergonomicshq.com/what-is-ergonomics/
https://www.branchfurniture.com/blogs/turn-key/what-is-ergonomics-in-the-office
https://www.ergolink.com.au/Blog/what-is-ergonomics-and-why-does-it-matter
https://tiplopedi.com/Ergonomi#:~:text=Ergonominin etkileştiği başlıca bilimler arasında,gelişmesinde en önemli katkıyı sağlarlar.
https://technologystudent.com/designpro/ergo1.htm
http://www.hayat-hikayeleri.com/haber_oku.asp?haber=632
